Politica: Mannenemancipatie voor gelijke representatie in de politiek

Emancipator werkt mee aan de Alliantie Politica, voor duurzame gelijke representatie van vrouwen in al hun diversiteit in de Nederlandse politiek, ten behoeve van een eerlijke machtsbalans en volledige (gender)gelijkheid in de samenleving.

Ongelijke representatie in de politiek gaat niet alleen over mannen en vrouwen: alle gemarginaliseerde groepen zijn slecht vertegenwoordigd. Om dat te veranderen is systeemverandering nodig, niet alleen individuele vrouwen die betere toegang krijgen tot het politieke systeem. De mannelijke norm die heerst in de politieke wereld moet veranderen, zodat de politiek toegankelijk wordt voor iedereen ongeacht hun gender, huidskleur, seksualiteit, klasse, fysieke of mentale beperking of andere marginalisaties: zodat iedereen gerepresenteerd wordt. Meer diversiteit in besluitvormende organen zorgt voor betere beslissingen voor iedereen.

Om tot die cultuurverandering te komen, werken we met de alliantie aan het versterken van de positie van vrouwen in de politiek en van de positie van ‘vrouwelijkheid’ – dat wil zeggen de waardering van eigenschappen die als vrouwelijk worden beschouwd. Mannelijke politici kunnen en moeten daaraan bijdragen, bijvoorbeeld door hun vrouwelijke collega’s te steunen en bij te dragen aan een veilige werkomgeving, of door vrouwen naar voren te schuiven voor belangrijke posities. En door mannen en de mannelijke norm – ook bij zichzelf – te veranderen en actief deel te worden van de oplossing. Dat kan op vele manieren, van koffie halen en notuleren tot je in bijeenkomsten uitspreken voor vrouwen en gelijkheid, door je zelf actief in te zetten voor emancipatieonderwerpen op politieke agenda’s, en door mede vorm te geven aan de zachtere en veiligere en meer gelijkwaardige politieke omgeving die nodig is voor een zachtere en veiligere en meer gelijkwaardige samenleving.

Ook kiezers, en zeker mannelijke kiezers, kunnen bijdragen aan die cultuurverandering, bijvoorbeeld door te stemmen op vrouwen, vrouwen in hun omgeving te steunen, hun kinderen op te voeden zonder gegenderde normen en vooroordelen, en zich uit te spreken en in te zetten tegen haat en geweld tegen vrouwelijke politici, en voor veiligheid en (gender)gelijkheid. Zowel mannelijke politici als kiezers als de samenleving als geheel hebben te winnen bij betere representatie in de politiek, want meer diversiteit leidt tot betere besluitvorming en tot meer mannenemancipatie, en meer mannenemancipatie zorgt weer voor betere representatie en meer diversiteit.

Honderd jaar vrouwen in de politiek, maar vooruitgang stagneert

Ruim honderd jaar geleden kregen de eerste vrouwen toegang tot het politieke domein. Sindsdien is de politiek langzaam maar zeker steeds toegankelijker geworden voor steeds meer en meer diverse vrouwen. Maar hoewel de politiek tegenwoordig in principe voor iedereen bereikbaar is, zijn vrouwen in de praktijk ondervertegenwoordigd in de politiek op alle lagen van het Nederlandse politieke systeem. In de Eerste en Tweede Kamer worden nog altijd meer mannen dan vrouwen verkozen – ondanks toenemende aandacht voor de ongelijkheid en in Rutte IV voor het eerst een ministersploeg die voor de helft uit vrouwen bestaat. In de lokale politiek is het aandeel vrouwen nog kleiner en zijn veruit de meeste wethouders en burgemeesters man.

De politieke wereld blijft dus een mannenbolwerk, en dat wordt eerder slechter dan beter. De gestage vooruitgang van de afgelopen honderd jaar richting steeds meer gendergelijkheid is allang geen vanzelfsprekendheid meer. Steeds meer krachten binnen en buiten het politieke speelveld proberen feministische verworvenheden terug te draaien, er is steeds meer en meer vocale backlash. De vooruitgang stagneert en wordt soms zelfs tenietgedaan, de positie van vrouwen in de politiek wordt minder vanzelfsprekend en de politieke agenda wordt conservatiever.

De oorzaken van de ongelijke politieke representatie zijn tegelijkertijd duidelijk en niet eenvoudig samen te vatten. Patriarchaat, kapitalisme en kolonialisme zorgen voor een verschil in macht en privilege tussen mensen op basis van hun gender, sekse, seksualiteit, huidskleur, klasse, religieuze overtuigingen en nog veel meer eigenschappen, en zorgen onder andere voor dominantie van mannen en mannelijkheid over vrouwen en vrouwelijkheid (1). Dat verschil in maatschappelijke macht en privilege tussen groepen vertaalt zich naar verschil in toegang tot en vertegenwoordiging in de politiek: de plek waar macht zich verzamelt.

Probleem: de mannelijke norm

We leven in een patriarchaal systeem dat mensen opdeelt in mannen en vrouwen en eigenschappen in mannelijk en vrouwelijk, en dat vervolgens als mannelijk beschouwde eigenschappen hoger waardeert dan als vrouwelijk beschouwde eigenschappen. Het publieke domein wordt gezien als mannelijk, leiderschap en macht worden gezien als mannelijk, en dus wordt de politieke wereld gedomineerd door mannen en mannelijke normen.

De omgangsvormen, vergadertijden, en benadering van onderwerpen die in de politieke wereld de norm zijn, vereisen een werkhouding van competitie, hardheid, zelfopoffering en toewijding aan politieke idealen. Dat laat weinig ruimte voor een privéleven, of voor als vrouwelijk beschouwde eigenschappen als zachtheid, samenwerking, zorg, en verbinding. Iedereen die zich wil kunnen handhaven in de politieke wereld heeft zich daarnaar te voegen. Ook voor de meeste mannen is de politieke wereld dus beperkend en vaak onveilig.

De mannen die actief zijn in de politiek lijken dan ook erg op elkaar: zij hebben vaak zeven vinkjes, om met Joris Luyendijk te spreken. Ze zijn doorgaans wit, heteroseksueel, cisgender, theoretisch opgeleid, en hebben theoretisch opgeleide, redelijk welvarende en in Nederland geboren ouders, ze hebben geen fysieke beperking of neurodivergentie. En de vrouwen die wel politiek actief zijn, lijken erg op elkaar en ook op de mannen die vooral politiek actief zijn: zij hebben geen zeven maar dan toch zes vinkjes. Het zijn vrouwen die mee kunnen in de heersende politieke cultuur, zich kunnen aanpassen aan de mannelijke norm. Als ze dat niet kunnen, kunnen zij zich daar niet handhaven.

Het zijn dus niet alleen vrouwen die niet worden vertegenwoordigd. Een relatief homogene groep mensen neemt vanuit hun geprivilegieerde maatschappelijke positie beslissingen over de levens van anderen terwijl zij de ervaringen van die mensen niet kennen. Van de mensen die toegang hebben tot en zich kunnen handhaven in de politiek is het grootste deel man, en dat is niet toevallig, maar ook in andere dimensies geldt dat er weinig intersectionele diversiteit is in de politiek. In de meeste besluitvormende organen zijn veel te weinig perspectieven vertegenwoordigd om recht te doen aan de noden van iedereen die zij representeren en over en voor en namens wie ze beslissingen nemen.

Systeemverandering als de oplossing

Het probleem is dus niet per se dat er te weinig vrouwen actief zijn in de politiek – dat is een symptoom van de onderliggende maatschappelijke machtsverschillen en van de politieke cultuur die het voor veruit de meeste mensen moeilijk maakt om zich daarin te handhaven. Alleen meer vrouwen in de politiek krijgen is dus ook niet de oplossing, want zij zullen het daar moeilijk overleven of zullen zich aanpassen om zich te kunnen handhaven. Vrouwen die zich hebben ingevochten in en aangepast aan de mannelijke norm zijn deel geworden van het systeem, en zijn alsnog geen goede vertegenwoordiging van het merendeel van de maatschappij.

Met de Alliantie Politica werken we dan ook niet alleen aan het versterken van de positie van vrouwen in de politiek maar met name aan het versterken en stimuleren en normaliseren van wat wordt genoemd ‘vrouwelijk leiderschap’: leiderschap vanuit kwaliteiten en eigenschappen die als vrouwelijk worden beschouwd maar die voor alle politici en de samenleving positief kunnen zijn om meer te ontwikkelen en centraal te stellen. Meer collectief dan individu, meer zorg dan competitie, meer verbinding dan polarisatie, meer dialoog dan debat.

We hebben betere politieke vertegenwoordiging nodig van alle gemarginaliseerde mensen. Meer verschillende perspectieven en ervaringen moeten beter gerepresenteerd worden en in besluitvorming worden meegenomen. Omdat iedereen recht heeft op representatie, en omdat meer diversiteit in besluitvormende organen zorgt voor betere debatten, betere beslissingen over een breder scala aan onderwerpen, en een betere samenleving voor iedereen. Dat is ook winst voor jongens en mannen. Voor mannen in al hun diversiteit is het belangrijk dat de politiek diverser en eerlijker wordt en als vrouwen in al hun diversiteit worden gerepresenteerd, dat draagt bij aan de positie van álle mannen in de samenleving – in tegenstelling tot enkel de ‘zevenvinkjesmannen’ die nu vooral worden gerepresenteerd in de politiek.

Er is dus systeemverandering nodig. De institutionele en culturele normen, processen en structuren die uitsluiting en marginalisering veroorzaken, moeten veranderen – concreet: de processen die maken dat vrouwen niet op kandidatenlijsten terechtkomen, de mechanismen die maken dat kiezers vaker op mannen stemmen, de cultuur die haat en bedreigingen tegen vrouwelijke politici veroorzaakt, en de systemen die zorgen dat vrouwen meer zorgtaken en minder vrije tijd hebben dan mannen.

Daarvoor moet ook de politiek veranderen: de manier waarop politici met elkaar omgaan, de vraagstukken die worden besproken en de oplossingen die worden voorgesteld, dat alles moet vanuit meer aandacht voor hoe patriarchaat, kapitalisme en (neo)kolonialisme vormend zijn en zijn geweest voor hoe de wereld is georganiseerd, en voor hoe oplossingen voor problemen kunnen bijdragen aan het ontmantelen van die structuren, in plaats van ze te versterken. Er moet aandacht zijn voor de gegenderde di- mensie van vraagstukken, en voorgestelde oplossingen moeten gendertransformatief zijn.

Tot dat gebeurd is, is iedere vrouw die politiek actief wordt kanonnenvoer, en zal zij zij óf de politiek weer verlaten óf zich aanpassen aan de heersende norm. Die structurele veranderingen in de politiek kunnen alleen plaatsvinden tegelijk met een bredere maatschappelijke verandering: de politieke wereld is niet een eiland maar een onderdeel en afspiegeling van de samenleving.

Tegelijk is de enige manier om structurele verandering te bereiken door individuele mensen die kleine stappen zetten, die de weg iets veiliger maken voor mensen die na hen komen en zo de kiem leggen voor grotere verandering. Die grote verandering is natuurlijk niet in een alliantiesamenwerking van vijf jaar haalbaar, en veel groter dan we als alliantie van vier organisaties zouden kunnen bewerkstelligen, bovendien een verandering die niet alleen in Nederland moet gaan gebeuren. Maar dit moet wel het doel zijn dat we in het oog moeten houden als we streven naar een betere wereld zonder gender- en andere ongelijkheid.

Mannenemancipatie als deel van de oplossing

In de Alliantie Politica draagt Emancipator door mannenemancipatie bij aan kleine stappen onderweg naar deze systeemverandering. We stimuleren bijvoorbeeld mannelijke politici om meer vrouwen te verwelkomen en te steunen en om te werken aan cultuurverandering in zichzelf en de politieke wereld. We stimuleren mannelijke kiezers om te stemmen op vrouwen en op kandidaten die emancipatie belangrijk vinden. En we stimuleren alle mannen om zich uit te spreken en in te zetten tegen mannelijk geweld – dus ook de haat en bedreigingen tegen vrouwelijke politici. Ook zetten we in op agendering van mannenemancipatie als als deel van de oplosing voor politieke (gender)ongelijkheid, om emancipatie een grotere plek te geven op de agenda van politieke bestuurders op alle lagen, en door mannelijke politici te stimuleren om gender- en emancipatieonderwerpen op de agenda te zetten. En dat natuurlijk altijd vanuit een gendertransformatieve lens: niet door mannen te vragen om als ridder op het witte paard hun vrouwelijke collega’s te komen helpen, maar door hen te leren zich op een meer ‘vrouwelijke’ manier in de politiek te gaan bewegen.

In de Alliantie Politica werkt Emancipator aan bewustwording van de oorzaken van en oplossingen voor gender- en andere machtsongelijkheid in de politiek, en de rol van mannen en mannelijkheid daarin. Binnen de alliantie werken we aan de veranderpaden van politiek en individu. We werken met jongens en mannen bij politieke (jongeren)partijen, andere politieke organen en activisten. We geven trainingen en workshops, en organiseren focusgroepen met mannelijke politici en activisten. Zo maken we hen bewust van het probleem en van hun positie daarin, en leren hen hoe zij kunnen bijdragen.

Mannen hebben veel te winnen bij betere representatie en meer mannenemancipatie in de politiek. Door een fijnere werkomgeving, betere beslissingen voor iedereen, maar ook in heel concreet beleid. Een voorbeeld daarvan is de Wet Invoering Extra Geboorteverlof (WIEG), waarmee in 2020 het geboorteverlof voor partners werd uitgebreid naar zes weken. Uitbreiding van het partnerverlof is goed voor vaders zelf, voor hun partner, voor hun kind(eren) en voor de samenleving als geheel. Deze wet laat overigens ook meteen zien dat gender niet de enige relevante dimensie is in het vraagstuk van vaderbetrokkenheid: tijdens de toegevoegde vijf weken verlof worden partners slechts voor 70% doorbetaald, en het zijn dan ook vooral vaders met een hoog inkomen die het zich kunnen veroorloven om er gebruik van te maken.

Ook in veel grotere vraagstukken is een meer ‘vrouwelijke’ benadering goed voor iedereen en dus ook voor mannen. De klimaatcrisis bijvoorbeeld: die wordt op een nogal ‘mannelijke’ manier aangevlogen: er is veel aandacht voor de impact van maatregelen op de economie, er wordt gezocht naar technologische oplossingen. Maar de klimaatcrisis is een patriarchaal probleem waarvan zowel de oorzaken als de gevolgen sterk gegenderd zijn, en waarvoor feministische oplossingen nodig zijn.

Ook de verdeling van arbeid en zorg en bijvoorbeeld de nieuwe zedenwetgeving moeten worden aangevlogen vanuit een helder perspectief op gender én andere vormen van marginalisatie. Ieder maatschappelijk vraagstuk en de oplossingen die worden voorgesteld, spelen in op marginalisatie en privilege, en hebben op een andere manier impact op verschillende groepen mensen en mannen. Ook over onderwerpen die niet direct samenhangen met gender moet worden nagedacht vanuit een gendertransformatieve lens en aandacht voor de rol van mannen en mannelijkheid. Alle onderwerpen hebben gender- en mannelijkheidsdimensies. Mannenemancipatie kan en moet dus bijdragen aan allerlei onderwerpen en vraagstukken, en vanuit al die vraagstukken kan en moet worden bijgedragen aan mannenemancipatie.

Barrières voor politieke deelname van vrouwen

Vrouwen die politiek actief willen worden stuiten op allerlei barrières. Er zijn bijvoorbeeld weinig rolmodellen, en ook beeldvorming in de media (“kan je dat wel combineren met je kinderen?”) maakt dat het voor vrouwen niet vanzelfsprekend is om een carrière in de politiek te ambiëren. Gegenderde stereotypes, bijvoorbeeld over leiderschap, versterken dat. Overigens zijn die stereotypes ook duidelijk zichtbaar in de verdeling van inhoudelijke portefeuilles: financiën en defensie worden meestal door mannen geleid, zorgthema’s komen vaker bij vrouwen terecht.

Een andere belangrijke barrière voor politieke deelname van vrouwen is de doorgaans ongelijke verdeling van zorgtaken in gezinnen: de meeste zorgtaken, voor kinderen en in mantelzorg, liggen als vanzelfsprekend bij vrouwen en vrouwen hebben dus ook minder tijd dan mannen voor het vervullen van hun politieke ambities, met name in de lokale politiek.

En de politieke wereld is niet vanzelfsprekend veilig voor vrouwen, zij krijgen te maken met geweld. Er is veel impliciete weerstand en expliciete haat en seksueel grensoverschrijdend gedrag tegen vrouwen die zichtbaar zijn als politici, zowel online als offline. Al deze barrières hebben impliciet of expliciet te maken met mannen, mannelijkheid en mannenemancipatie.

Gelijkheid of verschil?

De verschillen tussen mannen onderling en de verschillen tussen vrouwen onderling zijn veel groter dan de verschillen tussen enerzijds mannen en anderzijds vrouwen. Dit model laat dat zien: de blauwe lijn gaat over mannen, de roze lijn over vrouwen. De x-as is om het even welke eigenschap, zeg: vaardigheid in achteruit inparkeren, luiers verschonen, wiskunde, debatteren. De y-as laat zien hoe veel mensen die eigenschap in een bepaalde mate hebben.

De meeste mannen en vrouwen zijn gemiddeld goed in achteruit inparkeren, weinig mensen zijn er heel slecht in, weinig mensen echt heel goed. Het verschil tussen de slechtste man en de beste man is heel groot, het verschil tussen de gemiddelde man en de gemiddelde vrouw heel klein. Dit geldt voor bijna alle eigenschappen: er zijn heel veel verschillen en heel veel overeenkomsten tussen mensen, maar de verschillen tussen de gemiddelde man en de gemiddelde vrouw zijn relatief heel klein.

Het inzicht dat mannen en vrouwen op zich al geen homogene maar heel diverse groepen zijn met onderling verschillende en soms tegenstrijdige belangen, kan helpen duidelijk maken dat mannen te winnen hebben bij meer gelijke representatie. Bijvoorbeeld als vrouwelijke vertegenwoordigers van een bepaalde gemarginaliseerde groep – mensen van kleur, praktisch opgeleiden, mensen die lijden onder armoede, etc. – zich inzetten voor verbetering voor deze groep. Aandacht voor de werkelijkheid van diversiteit en intersectionaliteit onder mannen is dus essentieel.

(1) ‘Mannelijk’ en ‘mannelijkheid’ gebruiken we in deze tekst als: wat doorgaans wordt beschouwd als mannelijk en wordt geassocieerd met mannen en mannelijkheid. ‘Mannelijke’ eigenschappen zijn niet natuurlijk of vanzelfsprekend verbonden aan mannen of mannelijkheid, dat is sociaal-cultureel bepaald. Idem voor ‘vrouwelijk’ en ‘vrouwelijkheid’. Voor de leesbaarheid gebruiken we niet overal aanhalingstekens maar die bedoelen we dus wel.

(2) Over welke mannen hebben we het als we het hebben over mannen in de politiek? Als we dat concreter maken gaat het bijvoorbeeld over mannen in lokaal, provinciaal, landelijk of Europees bestuur of vertegenwoordiging, die lid zijn van of functies bekleden in politieke partijen, die als activist of lobbyist invloed uitoefenen op vertegenwoordiging of bestuur, die actief zijn in het politieke of maatschappelijke debat, die omstanders zijn van debat en van stemgedrag, of die hun stem (kunnen of willen) uitbrengen bij verkiezingen.